1η Ενότητα - Η Ελένη και η καταστροφή της Τροίας

Α. Κείμενο

Εἰ ἐν Ἰλίῳ Ἑλένη ἦν, ἀπέδοντο ἄν αὐτὴν τοῖς Ἕλλησιν οἱ Τρῶες, ἑκόντος γε ἤ ἄκοντος Ἀλεξάνδρου. Οὐ γὰρ δὴ οὕτω γε φρενοβλαβὴς ἦν ὁ Πρίαμος οὐδὲ οἱ ἄλλοι Τρῶες, ὥστε τοῖς σφετέροις σώμασι καὶ τοῖς τέκνοις καὶ τῇ πόλει κινδυνεύειν ἐβούλοντο, ὅπως Ἀλέξανδρος Ἑλένῃ συνοικῇ. Εἰ δέ τοι καὶ ἐν τοῖς πρώτοις χρόνοις ταῦτα ἐγίγνωσκον, ἐπεὶ πολλοὶ μὲν τῶν ἄλλων Τρώων, μάλιστα δὲ οἱ αὑτοῦ υἱεῖς, ὁπότε συμμίσγοιεν τοῖς Ἕλλησιν, ἀπώλλυντο, Πρίαμος, εἰ καὶ αὐτὸς Ἑλένῃ συνῴκει, ἀπέδωκεν ἄν αὐτὴν Μενελάῳ, ἵνα αὐτὸς καὶ οἱ ὑπήκοοι αὐτοῦ ἀπαλλαγεῖεν τῶν παρόντων κακῶν. Ἀλλ’ οὐ γὰρ εἶχον Ἑλένην ἀποδοῦναι οὐδὲ λέγουσιν αὐτοῖς τὴν ἀλήθειαν ἐπίστευον οἱ Ἕλληνες, ὡς μὲν ἐγὼ γνώμην ἀποφαίνομαι, τοῦ δαιμονίου παρασκευάζοντος ὅπως πανωλεθρίᾳ ἀπολόμενοι καταφανὲς τοῦτο τοῖς ἀνθρώποις ποιήσωσι, ὡς τῶν μεγάλων ἀδικημάτων μεγάλαι εἰσὶ καὶ αἱ τιμωρίαι παρὰ τῶν θεῶν.

Β. Μετάφραση

Γ. ΣΧΟΛΙΑ

•   Άποψη Ηρόδοτου

Ο Ηρόδοτος συνηθίζει να εκθέτει και τη δική του κρίση για την αλήθεια ή όχι των διηγήσεων που παραθέτει. Στην προκειμένη περίπτωση δηλώνει ότι πείστηκε από τους Αιγύπτιους ιερείς για την παρουσία της Ελένης στην Αίγυπτο και όχι στην Τροία και δικαιολογεί αυτή την εκτίμησή του. Υποστηρίζει ότι οι Τρώες δεν είχαν την Ελένη και γι’ αυτό δεν μπορούσαν να την παραδώσουν στους Έλληνες. Αυτό το στηρίζει σε λογικά επιχειρήματα:

1. Οι Τρώες είχαν κάθε λόγο να θέλουν να αποφύγουν τη σύρραξη με τους Έλληνες και γι’ αυτό θα έδιναν την Ελένη πίσω με ή χωρίς τη συγκατάθεση του Πάρη.
2. Κανένας δε θα ήταν τόσο τρελός, ώστε να θέσει σε κίνδυνο τη ζωή τη δική του και των παιδιών του, προκειμένου να ζήσει ο Πάρης με την Ελένη.
3. Ο Πρίαμος ως υπεύθυνος και σώφρων βασιλιάς δε θα έθετε το λαό του σε κίνδυνο, για να ικανοποιήσει την επιθυμία του γιου του. Αν ήταν στο χέρι του, κατά τον Ηρόδοτο, θα επέστρεφε την Ελένη στους Έλληνες, προκειμένου να αποφευχθεί ο πόλεμος.

• «τοῦ δαιμονίου παρασκευάζοντος»

Μια από τις βασικές ιδέες που διέπουν το ιστορικό έργο του Ηροδότου, με την οποία ερμηνεύει την εξέλιξη των γεγονότων στην ανθρώπινη ζωή και ιστορία, είναι η ενεργή παρέμβαση του θείου στα ανθρώπινα πράγματα, με σκοπό την αποκατάσταση της τάξης μεταξύ θεών και ανθρώπων. Έτσι, και το γεγονός της κατάληψης της Τροίας από τους Έλληνες παρουσιάζεται εδώ ως αποτέλεσμα της θείας βούλησης. Κατά τον Ηρόδοτο ο πόλεμος ήταν αναπόφευκτος, αφού είχε ήδη αποφασιστεί από τους θεούς. Η ύβρις, που επέδειξε ο Πάρης προς το φιλόξενο Μενέλαο, έπρεπε να τιμωρηθεί. Η καταστροφή του πολέμου έρχεται ως τιμωρία από τους θεούς, για να σωφρονίσει τους ανθρώπους και να τους διδάξει ότι τα σοβαρά αμαρτήματα πάντοτε τιμωρούνται. Για το λόγο αυτό οι Έλληνες δε θα πείθονταν στα λόγια των Τρώων, όποια και αν ήταν η δικαιολογία, αφού οι αποφάσεις τους επηρεάζονταν από την παρέμβαση της θείας βούλησης. Ο Ηρόδοτος, δηλαδή, ισχυρίζεται ότι στην πραγματικότητα η απόφαση για πόλεμο δεν άνηκε στους Έλληνες, αλλά στους θεούς.

• Το κίνητρο του θείου

Οι θεοί, σύμφωνα με τον ιστορικό, δεν παρεμβαίνουν στην διαμάχη των θνητών με σκοπό να υποστηρίξουν τη μία ή την άλλη πλευρά. Το κίνητρο για την παρέμβασή τους ήταν ο σωφρονισμός των ανθρώπων. Ένας θνητός (ο Πάρης) διέπραξε ύβρη και έπρεπε να τιμωρηθεί. Οι θεοί, λοιπόν, παρεμβαίνουν προκειμένου να αποκαταστήσουν την ηθική τάξη στη ζωή των θνητών. Έτσι θα καταλάβουν όλοι ότι ποτέ τα αμαρτήματα δε μένουν ατιμώρητα.

Δ. Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου

1. Πώς τεκμηριώνει ο Ηρόδοτος την άποψη ότι η Ελένη δε βρισκόταν στην Τροία;

Βλέπε παραπάνω σχόλιο «Άποψη Ηροδότου»

2.  Πού αποδίδει ο Ηρόδοτος την αδυναμία των Τρώων να πείσουν τους Έλληνες ότι η Ελένη δε βρισκόταν στα χέρια τους;

Βλέπε παραπάνω σχόλιο «τοῦ δαιμονίου παρασκευάζοντος»

3.  Με ποιο κίνητρο παρεμβαίνει το θεῖον στη διαμάχη Ελλήνων και Τρώων σύμφωνα με τον Ηρόδοτο;

Βλέπε παραπάνω σχόλιο «Το κίνητρο του θείου»

4. Να αναζητήσετε στη Οδύσσεια περιπτώσεις τιμωρίας θνητών από θεούς. Διακρίνετε διαφορές μεταξύ Ομήρου και Ηροδότου στον τρόπο παρέμβασης του θείου;

Στον Όμηρο ισχύει ένας σχεδόν απόλυτος ανθρωπομορφισμός και οι σχέσεις θεών και ανθρώπων κινούνται μεταξύ δύο αντίθετων πόλων: της φιλίας και της εχθρότητας, της καλοσύνης και της σκληρότητας, της αυθαιρεσίας και της δικαιοσύνης. Εν γένει, στον Όμηρο δεν υπάρχει ένα πάγιο σχήμα ερμηνείας και πρόβλεψης της συμπεριφοράς των θεών έναντι συγκεκριμένων θνητών. Οι θεοί ανταμείβουν, βοηθούν, τιμωρούν ή εξοντώνουν ανάλογα με τις συμπάθειες και τις αντιπάθειές τους συμπεριφερόμενοι σχεδόν σαν κοινοί θνητοί. Μπορούμε ενδεικτικά να αναφέρουμε το παράδειγμα της διαμετρικά αντίθετης συμπεριφοράς της Αθηνάς προς τον Οδυσσέα και τον Έκτορα. Αντίθετα, ο Ηρόδοτος εφαρμόζει ένα σταθερό σχήμα ανάλυσης της θεϊκής συμπεριφοράς και της ανθρώπινης μοίρας. Εάν ο θνητός ξεπεράσει τα όρια, προκαλεί το θείον, το οποίο μεριμνά αφενός για την τιμωρία του θνητού και αφετέρου για την αποκατάσταση της τάξης. Το «φθονερό θείον» αποτελεί βασική αντίληψη του Ηροδότου, η οποία αφορά στον άνθρωπο που ξεπερνά κάποια όρια.

5. Πώς αντιμετωπίζονται τα ανθρώπινα σφάλματα από τον Θεό σύμφωνα με τη διδασκαλία του Χριστού;

Η χριστιανική διδασκαλία διαφέρει από τις αντιλήψεις του Ηροδότου περί θείας τιμωρίας. Ο Θεός είναι πατέρας όλων των ανθρώπων, που νοιάζεται και αγωνιά για τα παιδιά Του. Προσπαθεί να τα σωφρονίσει και να τα διδάξει, όμως ποτέ να τα τιμωρήσει. Ο χριστιανικός Θεός δεν είναι τιμωρός, αλλά φιλεύσπλαχνος. Η συγχώρεση δίνεται πάντα σε όποιον τη ζητήσει. Κάθε άνθρωπος έχει την ευκαιρία να καταλάβει τα λάθη του και να μετανοήσει

ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

^1ο Παράλληλο Κείμενο

Η ομορφιά και η αρπαγή της ωραίας Ελένης έχουν εμπνεύσει πολλούς καλλιτέχνες και λογοτέχνες, Έλληνες και ξένους. Παραθέτουμε ένα μικρό απόσπασμα από την Ἑλένη του Γιώργου Σεφέρη.

«Δὲν μπῆκα στὸ γαλαζόπλωρο καράβι.
Ποτὲ δὲν πάτησα τὴν ἀντρειωμένη Τροία».
Μὲ τὸ βαθύ στηθόδεσμο, τὸν ἥλιο στὰ μαλλιά, κι αὐτὸ τὸ ἀνάστημα
ἴσκιοι καὶ χαμόγελα παντοῦ
στοὺς ὤμους στοὺς μηρούς στὰ γόνατα·

ζωντανὸ δέρμα, καὶ τὰ μάτια
μὲ τὰ μεγάλα βλέφαρα, ἦταν ἐκεῖ, στὴν ὄχθη ἑνὸς Δέλτα.
Καὶ στὴν Τροία;
Τίποτε στὴν Τροία - ἕνα εἴδωλο.
Ἔτσι τὸ θέλαν οἱ θεοί.

Κι ὁ Πάρης, μ’ ἕναν ἴσκιο πλάγιαζε σὰ νὰ ἦταν πλάσμα ἀτόφιο·
κι ἐμεῖς σφαζόμασταν γιὰ τὴν Ἑλένη δέκα χρόνια.

2^ο Παράλληλο Κείμενο

Ο Γοργίας στο έργο του Ἑλένης ἐγκώμιον, ένα ρητορικό παίγνιο, απαριθμεί τέσσερις παράγοντες στους οποίους ενδεχομένως οφείλεται η φυγή της Ελένης με τον Πάρη: α) τους θεούς και την τύχη, β) τη βία, γ) τον πειστικό λόγο και δ) τον έρωτα. Και οι τέσσερις, κατά τον Γοργία, είναι ανώτεροι από την ανθρώπινη βούληση, άρα η Ελένη δεν ευθύνεται για την πράξη της.

Ἢ γὰρ Τύχης βουλήμασι καὶ θεῶν βουλεύμασι καὶ Ἀνάγκης ψηφίσμασιν ἔπραξεν ἃ ἔπραξεν, ἢ βίᾳ ἁρπασθεῖσα, ἢ λόγοις πεισθεῖσα, ἢ ἔρωτι ἁλοῦσα. Εἰ μὲν οὖν διὰ τὸ πρῶτον, ἄξιος αἰτιᾶσθαι ὁ αἰτιώμενος· θεοῦ γὰρ προθυμίαν ἀνθρωπίνῃ προμηθίᾳ ἀδύνατον κωλύειν. [...] Εἰ οὖν τῇ Τύχῃ καὶ τῷ θεῷ τὴν αἰτίαν ἀναθετέον, τὴν Ἑλένην τῆς δυσκλείας ἀπολυτέον.

Γοργίας, Ἑλένης ἐγκώμιον 6

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

Έκανε όσα έκανε (η Ελένη) ή σύμφωνα με τις επιθυμίες της τύχης και σύμφωνα με τα σχέδια των θεών και σύμφωνα με τις αποφάσεις του πεπρωμένου, ή επειδή αρπάχτηκε με τη βία, ή επειδή πείσθηκε με λόγια, ή επειδή κυριεύτηκε από έρωτα. Αν λοιπόν είναι για το πρώτο, αξίζει να κατηγορείται ο ένοχος· γιατί είναι αδύνατον η θεϊκή θέληση να εμποδιστεί με την ανθρώπινη πρόνοια. Αν λοιπόν πρέπει να αποδοθεί η κατηγορία στην Τύχη και στο θεό, πρέπει να απαλλαγεί η Ελένη από την κακή φήμη.

Γοργίας, Ελένης εγκώμιον 6

Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου (σελ. 101)

1.      Ποιες εκδοχές σχετικά με το μύθο της Ελένης προσφέρουν τα παραπάνω αποσπάσματα;

Το πρώτο απόσπασμα ο Σεφέρης υποστηρίζει την άποψη ότι η Ελένη ποτέ δεν έφτασε στην Τροία. Οι θεοί την οδήγησαν στο δέλτα του Νείλου, ενώ στον Πάρη έδωσαν ένα ομοίωμα της Ελένης. Έτσι ξεγελάστηκαν οι άνθρωποι, οι οποίοι κατέφυγαν στον πόλεμο όχι πια για την ίδια την Ελένη, αλλά για το ομοίωμά της, δηλαδή για το τίποτα.

Από την άλλη μεριά ο Γοργίας αναφέρει τέσσερις πιθανούς λόγους που οδήγησαν την Ελένη στη φυγή. Η Ελένη, ισχυρίζεται ο Γοργίας, έφυγε είτε γιατί το αποφάσισαν οι θεοί, είτε γιατί αναγκάστηκε με τη βία να ακολουθήσει τον Πάρη, είτε γιατί πείστηκε από τα λόγια του, είτε τέλος γιατί κυριεύτηκε από τον έρωτα. Σε κάθε μία από αυτές τις περιπτώσεις η Ελένη παρουσιάζεται ως άμοιρη ευθυνών, αφού δεν μπορούσε να τα βάλει με δυνάμεις ανώτερες της ίδιας. Ούτε τις αποφάσεις των θεών μπορούσε να αλλάξει, ούτε να αντισταθεί στη βία ή στα πειστικά λόγια του Πάρη, ούτε να κατανικήσει τον έρωτά της. Επομένως ο Γοργίας απαλλάσσει την Ελένη από την ευθύνη της φυγής και του πολέμου, που ακολούθησε.

2.      Ποια κοινά στοιχεία συνδέουν τα παραπάνω αποσπάσματα με το κείμενο της Ενότητας;

Τόσο το κείμενο της ενότητας όσο και τα δύο παράλληλα κείμενα αναφέρονται στο μύθο της ωραίας Ελένης δίνοντας έμφαση στη στάση και τις ευθύνες της ίδιας. Και οι τρεις συγγραφείς απαλλάσσουν την Ελένη από τις ευθύνες, καθώς αποδίδουν την απόφαση της φυγής και του πολέμου στους θεούς. Κανείς δε θα μπορούσε να αλλάξει τη μοίρα, που αποφάσισαν για τους ανθρώπους οι θεοί. Έτσι ο Ηρόδοτος παρουσιάζει τον πόλεμο για την αρπαγή της Ελένης ως θεόσταλτη τιμωρία για τους ανθρώπους. Ο Σεφέρης υποστηρίζει ότι ο πόλεμος οφείλεται σε μια πλάνη των ανθρώπων. Ο Γοργίας, τέλος, βρίσκει πολλούς λόγους για τη φυγή της Ελένης χωρίς κανένας να βαραίνει την ίδια.

3.      Γνωρίζετε άλλα έργα βασισμένα στο μύθο της ωραίας Ελένης;

α) Ελένη του Ευριπίδη

β)  Απαγωγή της Ωραίας Ελένης, πίνακας του Γκουίντο Ρένι.